Na veel tamtam is eindelijk de internationale douanepost in de haven van Pètra geopend. De vraag is alleen wie er gebruik van gaan maken. Zeilers uit Turkije? Want een excursieboot, waarvoor deze havenpost eigenlijk is bedoeld, is er nog lang niet. Dus hebben we nu een douanepost met duimendraaiende beambten en zijn de excursies vanuit Pètra naar Turkije nog steeds geen feit.
Wil je naar het buurland, dan moet je nog steeds naar Mytilini om daar de boot naar Dikili of Ayvalik te nemen. Wat overigens best de moeite waard is, want vooral Ayvalik is een historische en mooie plek.
Eens was Ayvalik, ook wel Kydonies geheten, beroemd in het Griekse rijk. In 1773 kreeg het Ottomaanse stadje, met voor het merendeel Griekse bewoners, zó veel rechten dat het zelfstandig kon worden. Dat was te danken aan een Griekse priester die het leven van een grootvizier had gered. Er werden ziekenhuizen en allerlei scholen opgericht. Educatie werd dermate hoog in het vaandel gezet, dat Ayvalik al snel het Griekse literaire centrum van Klein-Azië werd. Befaamd was de Griekse Taal School, die in 1798 werd opgericht en waar tal van bekende Grieken lesgaven, zoals Benjamin van Lesvos.
Uiteraard was er toen ook volop handel tussen Ayvalik en het eiland Lesvos. Reken maar dat het in die tijd een komen en gaan was van bootjes tussen Lesvos en Anatolië, want aan beide kanten van de zee leefde men van de handel in olijfolie, zeep, leer, fruit en vis. Niks geen douane, eventueel moest er alleen havengeld worden betaald.
Vanaf 1821 begon de Griekse revolutie tegen de Ottomaanse bezetting en tal van verzetshaarden werden gevormd. Een van deze geheime bonden, met wel 600 leden, zetelde in Ayvalik. De Griekse zeevloot lukte het echter niet de oostelijk gelegen eilanden en de kuststrook van Anatolië – waar vele Grieken woonden – te bevrijden (een deel van centraal Griekenland wist toen wel al de vrijheid te bemachtigen). Na verschillende pogingen werd Ayvalik omsingeld door Turken, die de stad in brand staken. Het merendeel van de bevolking (geschat wordt zo’n 40.000 mensen) vluchtte naar nabijgelegen eilanden, en ik kan me zo voorstellen dat Lesvos er een van was. In 1832 kregen de Ayvalioten echter toestemming van de sultan om terug te keren naar hun huizen en bezittingen en men begon verwoed de stad en de verwoeste landerijen weer op te bouwen.
Het stadje kwam daarna opnieuw tot grote bloei dankzij handel en culturele activiteiten. Maar aan het begin van de 20ste eeuw begon het Turkse nationalisme op te bloeien en verloor Ayvalik steeds meer privileges. Toen het Ottomaanse Rijk tijdens de eerste wereldoorlog de kant van Duitsland koos, werden veel Griekse Ayvalioten ingelijfd in het Ottomaanse leger en vooraanstaande Griekse burgers vermoord, beschuldigd van spionage. Volgens Wikipedia werden er zó veel mannen weggevoerd, dat de productie van olijfolie stil kwam te liggen; en aangezien de door Grieken geproduceerde olijfolie uit Ayvalik en Edremit zo beroemd was, werden zo’n 4500 Griekse families ‘geïmporteerd’ om de productie op zich te nemen en de goeie kwaliteit te behouden.
Het verliezen van de Eerste Wereldoorlog wakkerde het nationalisme in Turkije alleen maar aan, mede vanwege het voor hen vernederende Verdrag van Sèvres. De Grieks-Turkse oorlog van 1919-1922 (waarin beide partijen zich schuldig maakten aan bloedbaden) eindigde met een omvangrijke ‘bevolkingsruil’ (exodos) tussen Griekenland en de nieuwe staat Turkije. Meer dan een miljoen Grieken, wier families misschien al honderden jaren in Klein-Azië woonden, werden gedwongen naar Griekenland te verhuizen. Het grootste deel vertrok naar het Griekse vasteland, maar bijna zestigduizend ‘Ottomaanse’ Grieken kwamen op de noordelijke Egeïsche eilanden terecht, waaronder Lesvos. In Mytilini staat een standbeeld ter ere van de vluchtelingen uit Klein-Azië, en in Skala Loutron is een klein museum te vinden met allerlei parafernalia die de vluchtelingen met zich meebrachten.
Ongeveer 40% van de hedendaagse Grieken claimt dat hun voorouders uit Klein-Azië stammen. Terwijl de Griekse bewoners van Ayvalik naar verschillende delen van Griekenland werden gestuurd, kwam het merendeel van de Turkse bewoners van Lesvos (en Kreta en Macedonia) in Ayvalik terecht.
Behalve vanuit het zuidwesten van het eiland kun je van overal op het eiland Turkije zien liggen. Het is een raar idee dat de andere kant van dat land momenteel wordt overspoeld door meer dan honderdduizend vluchtelingen. Al jarenlang zijn delen van Griekenland (waaronder Lesvos) het toneel van arriverende vluchtelingen; maar wat er nu aan de Syrisch-Turkse grenzen gebeurt, heeft zo’n Bijbelse vorm aangenomen, dat ik moet terugdenken aan de vluchtelingenstromen tijdens de Grieks-Turkse oorlog, waarin beide legers zó’n enorme angst zaaiden, dat hele bevolkingsgroepen op de vlucht sloegen.
Net zoals minder dan een eeuw geleden is de oude wereld weer volop in beweging en laaien overal conflicten op. Ook al lijkt het voor sommige mensen een ver-van-mijn-bedshow, Turkije staat er met zijn neus bovenop. En het zal niet lang duren of heel Europa zal zich ermee bemoeien. Hoe ingrijpend dat kan zijn, bewees de tijd rond de val van het Ottomaanse Rijk.
Toevallig las ik net een roman die zich afspeelt in die grimmige tijd, toen de nationalisten onder Kemal Atatürk het Verdrag van Sèvres aanvochten en niets wilden aannemen van de geallieerden die toezicht hielden op Istanbul. Historisch gezien is het boek redelijk correct en het biedt dan ook een goede mogelijkheid om over die tijd te lezen: Aan de oever van de Bosporus van Theresa Révay. Een boek dat echt goed de internationale politieke connecties van die tijd heeft blootgelegd, is van de Amerikaanse journalist Giles Milton: Paradise Lost: Smyrna 1922, een bloedstollend verslag over de hartverscheurende teloorgang van een prachtige stad, die vroeger alom werd geprezen. En mogen we het getuigenverslag van een Ottomaanse arts geloven in Tracing the memoir of dr. Şerafeddin Magmumi for the urban memory of Ayvalik, dan was Ayvalik eens Smyrna (Izmir) in het klein: met een kleurrijke bevolking, overvolle uitgaansgelegenheden en een bloeiend cultureel leven. Bovengenoemd document laat zien dat er van het oude Ayvalik nog best veel overeind staat, dus loont het zeker de moeite naar Mytilini te gaan om er de boot te pakken naar een stukje Turkije dat zo lang Grieks is geweest.