De aanval

(Pelagia noctiluca, de paarse kwal; foto: internet)

Er waren eens drie zussen, de Gorgonen, die op hun hoofd in plaats van haren een broeinest van slangen hadden. Wanneer je hen in de ogen keek, veranderde je in steen. Slimme Perseus onthoofdde Medusa, een van de drie zusters, en monteerde haar hoofd op zijn schild om zijn vijanden met de dodelijke Medusa-blik tegemoet te treden. Zo stierf bijvoorbeeld de heldhaftige Ariadne, die Perseus ooit hielp met het doden van de Minotaurus. Ik neem aan dat kwallen (Latijnse naam: Medusozoa) naar deze slangenkopvrouw zijn vernoemd: zou je een kwal met al zijn tentakels op je hoofd zetten, dan kun je zo voor Medusa doorgaan.

Het kan nog steeds gevaarlijk zijn om je dicht bij een Medusa te wagen, ook al is in Europa de kans op een fatale afloop klein: het gros van de vijf meest dodelijke kwallen zwemt rond Australië, Amerika en Azië: de Chrysaora, de gele haarkwal (grootste kwal ter wereld), het Portugees oorlogsschip en de kubuskwallen irukandji en zeewesp (meest dodelijke dieren ter wereld).

Ik groeide op in Zandvoort en wanneer het warme weer door de oostenwind naar de kust werd geblazen hing op het strand de rode bal uit: gevaarlijke zee en kwallengevaar. Als kind was ik als de dood voor die lillende lijven; ze waren dan ook van flinke grootte. En ik hoefde maar een plastic zakje in zee te voelen, of ik stortte me dagenlang niet meer in de golven, ondanks de hitte.

Jaren later bezocht ik het magische maar droge, hete en stoffige Egypte. Nadat ik zag wat er allemaal in de Nijl baadde, doopte ik er enkel mijn grote teen in. Daar ik via Athene terugvloog, besloot ik nog een weekje aan het strand te gaan liggen in Mykonos, om het oude stof van de farao’s af te spoelen in het azuurblauwe Griekse water. De zee zat echter vol kwallen en dus ging weer alleen mijn grote teen te water, een enorme teleurstelling die ik nooit zal vergeten.

Ook op Samos kwamen regelmatig grote zwermen kwallen het zwemplezier vergallen; alleen wist je dat wanneer er aan de ene kant van het eiland kwallen waren, je aan de andere kant kwalvrij kon zwemmen. Op Lesvos ben ik heel wat minder kwallen tegengekomen: slechts een enkele in zee of aangespoeld op het strand. 

Afgelopen weekend, tijdens de eerste hittegolf van deze zomer, lag ik genoeglijk te poedelen in de golf van Jèra, toen er appelgrote paarse kwallen kwamen aangezweefd. Hoe ik ook keek, ik kon geen tentakels zien: misschien waren het peuters die het nog zonder lange steekarmen moesten doen. Hun kleur deed sterk denken aan de beruchte Pelagia noctiluca, waarvoor de kranten de laatste dagen waarschuwen. Die onverlaten zijn de Europese zuidelijke zeeën, inclusief de Griekse wateren, binnengevallen en kunnen venijnig van zich af bijten. 

Kwallen vormen een oeroude diersoort. Hun bevruchte eicellen veranderen op de zeebodem in een poliep, tot de omstandigheden – warmte van het zeewater, hoeveelheid voedsel, bedijking of andere waterconstructies – goed genoeg zijn om een nieuwe generatie kwallen de zee in te lanceren, wat tot enkele jaren kan duren. En dan krijg je een kwallenexplosie. Zoals nu. Een verkapte waarschuwing dat er iets aan de hand is in de zee.

Feit is dat de kwallenwereld er steeds rooskleuriger voor staat, vooral dankzij overbevissing, want menige vis lust best wel een kwalletje, overigens net als mensen in de Aziatische wereld, waar gedroogde kwal wordt verwerkt in diverse gerechten… doe mij maar zo’n knapperig kwal-chipje! 

Paarse kwallen eten zal hun aanval echter niet stoppen. Deze monsters zijn trouwens niet geschikt voor consumptie en zeilen dus onbekommerd door zee, met de stromingen mee, richting de stranden waar wij zo graag verkoeling zoeken. De meeste kwallenbeten voel je niet, maar na een botsing met de tentakels van deze paarse drilpudding kun je je huid toch maar beter even verzorgen met een papje van bakpoeder en zout water (1:1), dat je lichtjes op de beet legt.

Ik vind mezelf een hele held dat ik dagelijks het water induik. Toegegeven, vandaag heb ik een baantje minder gezwommen, na vijf minuten intensief in het water gestaard te hebben op zoek naar naderend onheil. Misschien houden kwallen wel van massatoerisme en zullen ze niet met complete legereenheden op Lesvos afstormen, daar hier het toerisme kleinschalig is. Tot nu toe valt hun aanwezigheid mee en heb ik het bakpoeder met zout water nog niet hoeven uitproberen.

(Met dank aan Will Tieleman: dit is de 500e column die hij geredigeerd heeft.)